NOAUA! 1936ko irailaren 19an zer jazo zen Usurbilen?
Aitzol Arroyo: Tropa faxistak sartzen dira Usurbilen. Halere aurretik hemengo bataila odoltsu edo gordinenak iraila hasieran abiatzen dira, irailaren 5eko gauean, hilaren 6tik aurrera. 10 egun iraungo zuten borroka latzak egon ziren hemen inguruko mendietan. Ikerketa lana dezente aurreratua dugu. Baditugu, errefortzu gisa armamentu desberdina hona, Usurbilgo frontera ekarri zutela dioten erregistroak. Nola ekarri zuten materiala bai Bilbotik, Bizkaiko Gobernu Zibiletik, zaurituen eta hildakoen erregistroak ditugu, badugu Usurbilgo frontean hilda suertatu zen sarjentu baten kasua... Orain arte gutxi aipatu izan den Usurbilgo fronteak bere garrantzia eta indarra izan zuen.
Aitor Azurki: Usurbilgo fronteak bere indarra, garrantzia izan zuen eta horren lekuko, nola Bizkaitik materiala ekarri zuten oso kontziente zirelako gune garrantzitsua zela. Usurbilgo herriarentzat sorpresa interesgarriak izango dira. Dokumentazio fasean zaudetela esan liteke.
Zuen egitasmoaren abiapuntua ezta?
Aitzol Arroyo: Lehen fase bezala hartu genuen ikerketa lana, artxibo ezberdinen hustutzea. Covid19-ak ikerketa nahiko moteldu eta zaildu du ere artxiboetako sarrerak eta dokumentuak begiratzea. Lehen azkarrago egingo zena orain pixka bat luzatuko da, baina momentuz ikerketa fase horretan gaude; dokumentuak, iturri bibliografikoak aztertzen, fronteko lekuak edo toki belikoak ikertzen. Azkenean hori izango da guretzat oinarri nagusia aurrerago egingo dugun erakusketarako, baita ere kaleratuko dugun azkeneko argitalpenerako edo forma emango diogun azken proiekturako.
Aitor Azurki: Orain arte Salamancako artxibo historikora joaten zinen eta kaxak banaka aztertzen joaten zinen. Kaxa bakoitzean karpeta ezberdinak topa daitezke. Lehen egun batean 30, 40, 50 kaxa begira genitzakeen eta orain bat edo bi. Horrek ikerketa lana asko zailtzen digu. Baina egoera horrela dago momentuz, ea aldatzen den.
“Parte-hartze prozesu bat hasiko dugu hurrengo urtean”
NOAUA! Arreta deitu dizuen daturik, pasadizorik?
Aitor Azurki: Oso deigarria da lehen aipaturiko sarjentu hori frontean nola hiltzen den.
Aitzol Arroyo: Abuztu bukaeran Gipuzkoako defentsa batzordeak dekretu edo agindu bat argitaratu zuen. Normalean lehen anbulantzia edo kamioien bidez herrira jaisten zituzten edo Donostiara eramaten zituzten, baina iraila hasieratik frontean hildakoak frontean utzi edo bertan lurperatu behar zirela agindu zuten. Zentzu horretan, sarjentu honen kasua aipatuz esan genezake, eta badakigu seguru ez dela bakarra izango, zantzuak egon litezkeela oraindik ere mendian gorpuren bat topatzekoa. Hurrengo urte erdialdean, udaberritik aurrera gudalekuen berreskurapenarekin hasiko gara eta hor gerta liteke halako sorpresak topatzea, bai armamentu edo lubaki aldetik, horrelako kasuak ere gerta litezke. Prozesu honetan ere bidelagun izan nahi dituzue herritarrak.
Zer modutan lagundu dezakete memoria osatze lanotan?
Aitor Azurki: Hurrengo urtean parte-hartze prozesu bat hasiko dugu eta zer eskatuko dugu? Alde batetik lekukotzak, bakoitzak gogoratzen duena garrantzitsua izango da. Herritarrak has daitezela etxeko adinekoei galdetzen, armairu eta ganbaretako kaxetan izan dezaketen material hori begiratzen. Fase hau oso garrantzitsua, funtsezkoa iruditzen zaigu, hor berreskuratzen delako alde batetik artxiboetan ikertu duguna, beste horrek osatuko du Usurbilgo herriaren gizarte memoria.
"Belaunaldi berriek aurrekoek zer pairatu zuten ezagutzen lagundu dezake"
NOAUA! Erlojuz kontrako lana da hau guztia?
Aitor Azurki: Erlojuz kontrako lana da, adinekoak hiltzen ari dira. Eta hortaz ahalik eta lasterren hasi nahi dugu. Herritarrak has daitezela etxeko ganbaran dagoen kaxoi edo kutxa irekitzen. Edozein gauza txiki iruditzen zaiena guretzat oso objektu preziatua izan daiteke, azkenean hori delako ere herri baten memoria gorpuztea.
Hamarkada luzeetan etxe askotan isilarazia izan den gaia azaleratzen lagundu dezake.
Aitor Azurki: Proiektu honek belaunaldi berriek aurrekoek zer pairatu zuten ezagutzen lagundu dezake, bere memoria. Norberak ere oso altxor politak topatuko ditu. Gertatu izan zaigu jende anonimoak idatzi izana, “nire familiaren historiaren parte bat eman didazue, berreskuratzen lagunarazi didazue” esanez. Halakoak gertatuko dira seguru eta hori ere oso polita da, kanpora zein barrura begira.
Zein da egitasmo honekin Usurbilen utzi nahi zenuketen arrastoa?
Aitzol Arroyo: Lehenengo unetik, proiektuaren lehenengo ideiak burura etorri eta egitasmoa alkateari eta zinegotziei aurkeztu genienean, adierazten genuen oraindik bazegoela zerbait Usurbilgo herrian ahanzturaren kutxa batean galdua. Eta zerbait zor geniola ere hemengo herriari, gizarteari, oroimena sustatuz, ahanzturan ez geratzeko prozesu guztia. Oraindik ere ehunka eta ehunka dira ahanzturan daudenak. Zentzu horretan gure aletxoa jarri nahiko genioke 36ko gerran Usurbilen gertatu zenari, herriak merezi duelako. Berreskurapen lan horrek ere balioa du baita herria osatzeko, herrigintza egiteko, balio diezaioke gizarteari.
Aitor Azurki: Gu ez gara zerotik hasiko, aurrez eginiko lan historikoa osatzera, sakontzera dator. Egin izan da omenaldirik aurrez Usurbilen; zenbait gudariri eginiko omenaldian emandako plakak jartzen zuen moduan, “izan zirelako gara eta garelako izango dira”.
Iragana argitu, etorkizunean berriz halakorik ez errepikatzeko.
Aitzol Arroyo: Batez ere hori da. Edonork aukera izatea jakiteko benetan zer jazo zen duela 84 urte. Batez ere lanketa garrantzitsua dago gazteenekin, eskoletan. Gerrataz galdetzen badiezu, ez dakite ezer. Nik behintzat ezjakintasuna da sentitzen dudana orohar. Nahiko gogorra egiten zait historialari bezala, horren gertu dugun gaia dela ikusirik. Beti aipatzen dugu 2. Mundu Gerran Auschwitz eta abar ikur bihurtu zirela, baina oraindik ere ahanzturan ari gara uzten, duela 84 urte gure aiton-amonek pairatu zutena; erbestera joatea, kartzela, heriotz zigorrak, errepresioa... Hori guztia hemen ere gertatu zela eta oraindik ere orduko aztarnak badirautela. Beraz bisiten eta hitzaldi ezberdinen bitartez gaia gazteengana hurbiltzeko asmoa dugu, beraiek ere gizartearen iragan kolektiboa zailtasunik gabe ezagutu ahal izateko.
85. urtemuga bidean da.
Aitzol Arroyo: Proiektua aurkeztu genuenean, efemeride gisa hartu genuen 2021eko irailaren 19a, justu hurrengo urtean beteko baitira 85 urte faxistek Usurbil okupatu zutenetik. Nahita jarri genuen erakusketa urte horretan egitea, inaugurazio ofizial bat egiteko egunean bertan. Omenaldi moduko bat izateko ere, zentzu batean buelta emateko. Nola duela 85 urte faxistek Usurbil hartu zuten eta nola 85 urteren ondoren gerra galdu zutenen memoria berreskuratzera goazen. Duela 85 urteko gizartea merezi duen toki duin batean kokatzeko.
36ko gerraren memoriaren berreskuratzea, fasez fase
1.- Ikerketa lana (egungo fasea): Informazio bilketa.
2.- Parte-hartze prozesua (2021eko udaberritik aurrera): Memoriaren bulegoaren irekiera, dokumentu, argazki eta lekukotzak biltzeko. Gudalekuak berreskuratzea: “Usurbilgo Frontea” gunea txukundu eta ezagutaraztea.
3.- Memoriaren bulegoan bildutako materialaren erakusketa. Inaugurazioaren balizko data: 2021eko irailaren 19a, tropa faxistak Usurbilen sartu zireneko 85. urteurrenean.
4- Bildutako informazio guztiarekin liburu, dokumental edo webgune bat plazaratzea.
Sustatzaileak: Aitzol Arroyo historialaria, Aitor Azurki kazetaria, Ionma herritarra, Usurbilgo Udalarekin batera.
