NOAUA! 36ko gerrak sortutako interesak elkartu zaituzte hirurok. Zerk bultzatu zintuzten proiektu honetan parte hartzera?
Aitor Azurki: 2007an Manuel Goenaga, gudari usurbildarra, elkarrizketatzeko aukera izan nuen. Liburu bat idazten ari nintzen momentu hartan, eta hantxe sartu nituen bere testigantzak, beste batzuenekin batera. Hara non, duela pare bat urte lagun batek harremanetan jarri gintuen Ion Martin eta biok liburu horren harira. Hark esan zidan 36ko gerrari buruzko lanketa txikiak egin zirela lehenagotik ere herrian, baina asko zegoela ikertzeko oraindik. Aitzol Arroyo eta biok beste proiektu batean genbiltzan garai hartan, eta tira Ion Martinek behin baino gehiagotan animatu gintuen Usurbilen proiektu honekin hastera. Proiektu bat aurkeztu genion Udalari orduan, eta horrelaxe iritsi gara honaino.
Arantxa Manterola: Guk duela 20 urte liburu bat landu genuen gai honi eta beste batzuei buruz. Hainbat alorretan Usurbilen bizi izandako errepresioa ardatz zuen liburua izan zen, 2002an plazaratua. 1972tik 2002ra bitartean gertatuak kontatu genituen, baina konturatu ginen dena ez zela orduan hasi, lehenagotik zetorren soka luze baten zatia baino ez zela. Beraz, 36ko gerratik ekin genion, eta lantzeko eman zigun apur hori landu genuen, orduan zerbait baino gehiago zena. Gudari batzuk oraindik bizirik bazeuden, eta hortik ekin genion, beti ere kontziente izanik hari batzuk zintzilik utzi genituela. Hala ere, orduan, gure helburua ez zen gerra hori sakonki lantzea ere. Aitzaga Elkartean ere egin genituen bi ekitaldi gerraren 70 eta 80.urteurrenetan. Gudari batzuekin izan ginen Manuel Goenaga tartean, eta Pello Aranburu. Hortik sortu zait interesa, garai hartan eginiko eta egiteke geratu ziren haietatik.
Xuban Zubiria: Nik Historia ikasi nuen bere garaian, eta ikuspegi orokorrago batetik hartzen dut gaia. Egin izan diren memoria lanak badaude, eta aurreko legegintzaldian Txaldatxurreko indusketa lanak egin ziren, eta han topatutako aztarnetatik abiatuta ikusten genuen proiektu hau martxan jarri zutela, eta segida bat eman nahi diot lan horri. Memoriaz horrenbeste hitz egiten den garai hauetan, iruditzen zait aitortza merezi dutela gerran egon ziren errepresialiatu horiek guztiek, eta nik boluntarioki eta historian zaletua izanik, laguntza eman dezakedala iruditzen zait, beti ere aitortza lan hori egiteagatik.
Belaunaldi gazteenek 36ko gerran gure lurretan gertatuak ezagutu ere ez dituzte egingo. Gazte horiek badute lekurik proiektu honetan?
A.A: Gure helburuetako bat da gazteak erakartzea boluntario gisa esku har dezaten, eta uler dezaten testuingurua zertxobait. Boluntariotza irekita daukagu adin eta profil guztietara, baina benetan interesgarria deritzogu belaunaldi gazteek ere parte hartzea. Proiektua fase asko ditu eta orain partehartze fasean jo eta ke ari bagara ere, gerora gudalekuen berreskurapen fasean sartuko gara eta hor beste lanketa bat ere egongo da boluntarioen aldetik. 1937ko irailean faxistak herrian sartu ziren, eta gure asmoa da aurtengo irailean ekitaldiren bat egitea ahanzturan eror ez dadin, eta badago horri buruz zer kontatua ere.
A.M: Niri oso garrantzitsua iruditzen zait transmisioa egotea. 36ko gerra hasi zenean ni ez nintzen jaio ere. Gure aurreko belaunaldiarentzat oso gai tabua eta mingarria izan zen, eta oso isilean eramaten zen gaia zen etxe askotan. Oraindik ere, nahiko isilean daramate gaia askok. Ulertu behar da belaunaldi horiek transmisio hori ez egin izana. Jende soilak ere pairatu zituen hainbat egoera gogor, eta hori kontatzen ez bada, badirudi sekula ez zela gertatu. Gertaera horiek, sufrimendu horiek, alderdi positibo horiek ateratzen ez badira galdu egiten dira, eta gu azkenean bide horren ondorengoak gara. Gazteek ere jakin beharko lukete garai haietan gertatua, eskubidea badute jakiteko eta betebeharra ere bai nondik gatozen jakiteko.
Aitor Azurki
"Boluntariotza irekita daukagu adin eta profil guztietara"
Abiapuntu interesgarriak dituzue herrian egin diren zenbait lan, baina baliabide nahikoa badaude hari horiei tiraka errealitatearen aurpegi anitzago bat lortzeko?
A.A: Lan izugarria egin zuten Arantxak eta beste hainbat lagunek duela 20 urte, eta oraindik ere fresko dauka informazio guztia. Lan hori abiapuntu hartuta, orain arte miliziano askoren izenak lortu ditugu eta gertakari deigarri batzuk ere azalera atera ditugu. Oraindik lan asko dago egiteko eta informazio gehiago aterako da. Hastapen bat izan zen lan hura, eta oinarri horretatik mami gehiago ateratzen ari gara.
Lanaren azken emaitza zein euskarritan izango dugu eskuragarri?
A.A: Behin lana amaituta erakusketa bat egingo dugu, baina asmoa da prozesua hor ez amaitzea. Udalarekin hitz egin beharko dugu lan horrek gerora zen forma hartuko duen erabakitzeko, agian liburu bat izango da edo dokumental bat, baina hori erabakitzeke dago oraindik.
Noizko amaitzea aurreikusten duzue?
A.A: Asko atzeratzen ari da proiektua osasun egoera dela medio. Partehartze fasean gaude orain, eta ikerketa fasea ere itxi gabe daukagu orain. Salamankako artxibora joan beharko dugu oraindik ere partehartze fasean ateratako informazioa alderatzera, beraz, bi faseak batera doazela esan dezakegu. Espero dugu fase hauetan jarraitzea ekainera arte edo, eta gero gudalekuen berreskurapen fasean sartuko ginateke. Asmoa da irailerako erakusketa egin ahal izatea, baina ez dakit iritsiko garen.
A.M: Salamankara edozein momentutan joatea ere arazoa da azkenean, egoera guzti honen ondorioz. Hori guztia ere kontuan hartu behar da ulertzeko dena atzeratzen joan dela.
Zein puntutan dago oraintxe partehartze fasea?
X.Z: Ni herriko ezagunekin harremanetan jartzen ari naiz, gaiari buruzko informazioa dutenak saretu asmoz, nolabait. Dokumentuak, anekdotak edota denetariko informazioa baliogarri zaigu, eta bilaketa egiten ari naiz. Lortzen dudan apurra lantaldera ekartzen dut gero, eta baloratu egiten dugu ea informazioa baliogarri zaigun edo ez. Herritarrak proiektuaren parte egitea beharrezkoa eta interesgarria deritzot. Udalean argi eta garbi geneukan proiektu hau auzolanean egin behar zela, eta herriarentzat ere bai. Boluntariotza ezinbestekoa da gaiari ahalik eta zuku gehien ateratzeko eta lanak herriari eman dakiokena herriak jaso dezan.
A.M: Lana asko errazten du jendearen partehartzeak. Gertutasunak sortzen du ezagutza, eta beraz, zenbat eta jende gehiago inplikatu lan honetan, jende gehiagorengana iristeko aukera dago. Saretze lana ezinbestekoa da informazioa lortu ahal izateko. Duela urte batzuk egindako lan batean, baserriei buruz argitaratu zen lan hartan ere informazio pila bat atera zen gai honi buruz. Baserriz baserri bertako baserritarrekin eginiko elkarrizketetan bizipen pila bat lortu zuen Iosu Tellabidek. Lantaldean daukagu gainera.
Arantxa, zuk adin aldetik agian testuinguru gehiago izango duzu informazio izan dezakeen jendearen gainean.
A.M: Ez pentsa. Sorpresa handiak hartu nituen duela 20 urte egin genuen lan horrekin. Gure gurasoei galdezka hasita zerbait lortzen genuen: halako etxekoak zera zioena, bestekoak uste zuena pareko baserrikoek zerikusia izan zutena… familia bertakoek ere sorpresak hartu zituzten. Orokorrean, oso isilean eramaten zen gaia zen, eta gutxi batzuek etxean hitz egiten zuten, baina ez zuten kalean ezertxo ere esaten horri buruz. Denetariko sorpresak hartzen dira. Polita da horrelako bizipenen berri izatea, baina delikatua ere bai. Gerra zibil batean bi bando daude, eta horrek zauri larriak sortzen ditu. Batzuek ahaztu egin nahi izan dute dena, eta horretarako transmisioa erabat moztu zuten. Orduan, izenak ateratzen joaten dira pixkanaka eta jende askok sorpresak eraman ditu bere aitonak gerran parte hartu zuela ez zekielako eta abar.
Polita izango da horrelako istorioak belaunaldiz belaunaldi transmititzea ere.
A.M: 80.urteurreneko ekitaldia egin genuenean, ahalik eta jende gehien bildu nahi izan genuen omenaldia egiteko, eta batzuk etorri zitzaizkigun batzuk ahaztu genituela esanez, eta guk zerikusirik izan zutela jakin ere ez genekiela. Oso polita izan zen bi gudarien bilobek aitonei poemak egin zizkieten poemak ikustea. Hain une latzek zein eragin zeukaten ikustea hurrengo belaunaldietan, benetan hunkigarria izan zen. Gurasoek askotan ez dizkiete seme-alabei istorio batzuk transmititzen, baina bilobei askotan bai. Belaunaldien arteko lotura hori ikustea ederra da, eta gazteenek aitonen bizipenekin jasotzen duten momentu magiko hori ere bai.
Egun ez daukagu herrian frontean borroka egin zuen inor, ezta?
X.Z: Guk dakigula ez. Zoragarria litzateke norbait aurkitzea, baina 1936tik 85 urte pasatu dira, eta oso gazte joandako norbait aurkitzekotan 100 urte baino gehiago dituena behar luke. Oso zaila da. Gerra Zibilaren ondorio nagusietako bat da, diktadura garai luze bat eta hor kontuan hartu behar da diktadura urte horiek inpass bat direla. Urte horietan jendeak barruan eraman du min hori, eta iruditzen zait horrelako proiektuek aitortza lana egiten dutela eta memoria historikoa eraikitzeko aukera ematen dutela. Garrantzitsua iruditzen zait jendeari aukera ematea familiakoen bizipenak partekatzeko.
A.M: Bai, egon daiteke protagonista hilda egonda ere haren seme-alabak edo ilobak zerbait entzun ziotenak edo. Hori da orain jaso dezakeguna. Gainera, orain beste aitortza sozial bat dago eta jendeak errazago hitz egingo du duela zenbait urte baino.
A.A: Boluntario sarea eraikitzen ari gara, eta eskatzen duguna ez da kasu guztietan ikerketa lan zorrotz bat egiteko prest egotea. Parte har daiteke dakiguna kontatuta ere, irekita gaude bakoitzaren nahi eta beharretara egokitzeko.
Zergatik hasi duzue proiektua orain, ia gertaeren 85.urteurrenean?
A.A: Niri Ion Martinen proposamenaren ondorioz etorri zait proiektua sortzeko nahia. Duela bi urte eskaera egin zigun, eta orduan hasi ginen lanean.
X.Z: Ni zinegotzi nintzela ere, Ion Martinek behin baino gehiagotan proposatu zion Udalari gai hau lantzeko zerbait egitea, duela 7 bat urte edo. Hark har horri lehenagotik zuen piztua. Lasarteko Memoria Historikoaren Elkarteak, Islada Ezkutatuakek duela 3 urte egin zuen lana memoria historikoa errekuperatzeko eta harremanetan egon ziren Usurbilgo Udalarekin Txaldatxurreko indusketan, eta bertan gorpu bat aurkitu zuten, eta horrek erakutsi zigun, nolabait, faxistak ez zirela etorri eta hemen egon, baizik eta gerra horrek bere eragina izan zuela eta hildakoak ere utzi zituela.
A.M: Lubakien kontuarekin Ion Martinek jakin zuen horren guztiaren atzetik askoz gehiago ere bazegoela, eta egitasmoa ere bazegoen udaletxean memoria historikoa errekuperatzeko. Garai hartan ez zen talderik sortu, ordea. Orain hasi gara jakin-min horren lehen fruituak jasotzen.